Historia kolei w Polsce

Historia kolei w Polsce sięga pierwszej połowy XIX wieku, kiedy to na ziemiach polskich, wówczas pod zaborami, zaczęto budować pierwsze linie kolejowe. Od tamtej pory kolejnictwo odegrało kluczową rolę w rozwoju gospodarczym, społecznym i politycznym kraju. Poniżej przedstawiono przekrojowy zarys dziejów kolei na ziemiach polskich – od czasów przedrozbiorowych, przez II Rzeczpospolitą, okres PRL, aż po współczesność.

Początki kolei na ziemiach polskich (1830–1860)[edytuj]

Pierwszą linią kolejową na ziemiach polskich była uruchomiona w 1842 roku Kolej Górnośląska (Oberschlesische Eisenbahn), która połączyła Wrocław z Oławą, a później przedłużono ją w kierunku Gliwic i Mysłowic. Linia ta powstała na obszarze zaboru pruskiego.

W 1845 roku otwarto Kolej Warszawsko-Wiedeńską (KWW), pierwszą linię kolejową na ziemiach Królestwa Polskiego, łączącą Warszawę z granicą austriacką w okolicach Zebrzydowic. Budowa tej linii miała kluczowe znaczenie dla gospodarki regionu, a także dla zacieśniania relacji handlowych z Cesarstwem Austriackim.

W zaborze austriackim istotną inwestycją była Galicyjska Kolej Żelazna im. Karola Ludwika, łącząca Lwów z Krakowem i Przemyślem, a później także z Wiedniem.

Kolej pod zaborami (1860–1918)[edytuj]

W drugiej połowie XIX wieku nastąpiła intensyfikacja budowy linii kolejowych. Każdy z zaborców rozwijał sieć kolejową w zależności od własnych interesów strategicznych, gospodarczych i militarnych.

W zaborze rosyjskim rozwijano sieć o rozstawie szerokotorowym (1524 mm), zgodnym ze standardem Imperium Rosyjskiego. Linie te często były wykorzystywane głównie do celów militarnych. Jedną z ważniejszych inwestycji była Kolej Nadwiślańska (Dęblin – Dąbrowa Górnicza) czy Kolej Warszawsko-Terespolska.

W zaborze pruskim rozwój kolei był najbardziej intensywny. Tworzono gęstą sieć połączeń lokalnych i dalekobieżnych, z nowoczesną infrastrukturą, znormalizowanym rozstawem torów (1435 mm) i rozbudowaną organizacją ruchu.

W Galicji rozwój kolei był wolniejszy, ale znaczący. Obok kolei państwowych powstawały linie prywatne, np. Kolej Arcyksięcia Albrechta.

Kolej w II Rzeczypospolitej (1918–1939)[edytuj]

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku największym wyzwaniem było zjednoczenie trzech odrębnych systemów kolejowych w jeden organizm. Różnice w infrastrukturze (rozstaw torów, tabor, sygnalizacja), organizacji i przepisach utrudniały sprawne funkcjonowanie.

W 1926 roku powołano Polskie Koleje Państwowe (PKP), które przejęły zarządzanie większością linii kolejowych. Rozpoczęto unifikację taboru, budowę warsztatów i inwestycje w infrastrukturę.

W okresie międzywojennym wybudowano wiele strategicznych linii, m.in. magistralę węglową Chorzów – Gdynia, która miała umożliwić eksport węgla przez nowo wybudowany port w Gdyni, z pominięciem Gdańska. Budowano również lokalne linie do obsługi regionów rolniczych i przemysłowych.

Rozwijano także transport pasażerski – powstawały nowoczesne parowozy (np. Ty23, Pt31) oraz wagony sypialne i restauracyjne. Kolej zaczęła pełnić również funkcję kulturową, łącząc różne części kraju.

II wojna światowa i okupacja (1939–1945)[edytuj]

W czasie II wojny światowej kolej odegrała ogromną rolę w działaniach militarnych i logistycznych. Niemcy podporządkowali sobie cały system kolejowy na okupowanych terenach. Prowadzono intensywną eksploatację linii, deportacje ludności, przewozy wojskowe i gospodarcze.

Okupanci niszczyli linie niepotrzebne strategicznie, a inne rozbudowywali. Przykładem była rozbudowa linii Ostbahn. Szerokotorowe linie z byłego zaboru rosyjskiego były przebudowywane na normalnotorowe.

W czasie wojny doszło też do ogromnych zniszczeń infrastruktury: wysadzano mosty, niszczono stacje, a tabor był wywożony do Niemiec i ZSRR.

Odbudowa i rozwój w PRL (1945–1989)[edytuj]

Po wojnie rozpoczęto szeroko zakrojoną odbudowę kolei. Zniszczona infrastruktura wymagała szybkiej rekonstrukcji – odbudowywano mosty, stacje, linie. Rozpoczęto też nacjonalizację kolei i dalszą centralizację zarządzania pod szyldem PKP.

W latach 50. i 60. rozpoczęto elektryfikację głównych linii – pierwsza linia zelektryfikowana to Warszawa – Otwock (1953). Kolejne etapy obejmowały magistrale z Katowic do Warszawy, Krakowa i Gdyni.

Produkowano nowoczesny tabor – lokomotywy EU07, SM42, SP45, a także zespoły trakcyjne EN57, które stały się symbolem kolejowej codzienności PRL.

W latach 70. i 80. realizowano wielkie inwestycje, takie jak Centralna Magistrala Kolejowa (CMK), która miała umożliwić szybki przewóz towarów i pasażerów między Śląskiem a Warszawą. W tym okresie kolej była najważniejszym środkiem transportu masowego – zarówno dla towarów, jak i ludzi.

Kryzys i przemiany po 1989 roku[edytuj]

Transformacja ustrojowa po 1989 roku doprowadziła do głębokiego kryzysu kolei. Nastąpił spadek liczby pasażerów, likwidowano nierentowne połączenia, zamykano linie, stacje i posterunki ruchu. Brakowało inwestycji, a tabor i infrastruktura szybko się starzały.

PKP borykały się z zadłużeniem, nieefektywnością i problemami organizacyjnymi. Równocześnie rozwijał się transport drogowy, co jeszcze bardziej osłabiało pozycję kolei.

W 2001 roku przeprowadzono reformę – powołano Grupę PKP i rozpoczęto rozdzielanie zarządzania infrastrukturą od przewozów. Powstały spółki takie jak PKP Intercity, PKP Cargo, PKP PLK i inne.

Kolej w XXI wieku[edytuj]

Począwszy od lat 2010, sytuacja zaczęła się stopniowo poprawiać. Dzięki środkom unijnym rozpoczęto modernizację linii kolejowych, budowę nowych peronów, wprowadzenie systemów ERTMS i GSM-R. Przywracano zawieszone połączenia lokalne.

Rozwijano kolej dużych prędkości – pociągi Pendolino (ED250) zaczęły kursować po CMK od 2014 roku. Przebudowywano dworce (np. Warszawa Gdańska, Wrocław Główny, Kraków Główny).

Powstały nowe spółki samorządowe: Koleje Mazowieckie, Koleje Śląskie, Polregio, Arriva, ŁKA, a także przewoźnicy towarowi niezależni od PKP.

W 2020 roku ogłoszono program „Kolej Plus”, który zakładał przywracanie połączeń do miast powiatowych, a także rozwój sieci regionalnej.

Ciekawostki i dziedzictwo[edytuj]

Polska była jednym z pierwszych krajów w regionie z zelektryfikowaną koleją.
EN57 to najdłużej produkowany elektryczny zespół trakcyjny na świecie.
Kolej odegrała kluczową rolę podczas Bitwy Warszawskiej 1920 roku.
W Polsce znajduje się jedno z największych muzeów kolejnictwa – Skansen Taboru w Chabówce.

Zobacz też[edytuj]

Bibliografia[edytuj]

Tadeusz Kołodziej, Dzieje kolei w Polsce, Warszawa 2005.
Krzysztof Zintel, Kolej w II RP, Wydawnictwo PWN, 2018.
Praca zbiorowa, Atlas Kolejowy Polski, Eurosprinter, 2020.
Zbiory cyfrowe NAC, Archiwum PKP PLK.
Serwis historyczny: [[1]]