Edytujesz BR 52

{{Infobox Lokomotywa
|nazwa = DRB Class 52
|opis grafiki = BR 52 8079-7 w Dreźnie (Niemcy)
|typ = parowóz towarowy (Kriegslokomotive)
|producent = Henschel, Borsig, Schichau, Berliner Maschinenbau, Floridsdorf i inne
|lata produkcji = 1942–1945
|liczba wyprodukowanych = ponad 6300 sztuk (łącznie ponad 7000 z odmianami)
|układ osi = 1′E h2 (2-10-0)
|rozstaw torów = 1435 mm
|masa służbowa = ok. 84 t
|długość = 22,975 m
|średnica cylindrów = 600 mm
|skok tłoka = 660 mm
|średnica kół napędowych = 1400 mm
|ciśnienie pary = 16 bar
|moc = ok. 1600 KM
|prędkość maksymalna = 80 km/h
|tendrzak = nie
|lokomotywy pokrewne = BR 50, BR 42
}}

'''BR 52''' (niem. ''Baureihe 52'', dosłownie „seria 52”) – niemiecka wojskowa seria parowozów towarowych typu [[Kriegslokomotive]], zaprojektowana w czasie [[II wojna światowa|II wojny światowej]] dla [[Deutsche Reichsbahn]] (DRB). Lokomotywy te stanowiły uproszczoną wersję serii [[BR 50]] i były przeznaczone do masowej produkcji oraz eksploatacji w trudnych warunkach wojennych, zwłaszcza na froncie wschodnim. Zbudowano ponad 6300 egzemplarzy, a z wersjami pochodnymi nawet ponad 7000, co czyni BR 52 jedną z najliczniej produkowanych serii parowozów w historii świata.

== Historia ==
=== Tło i potrzeby wojenne ===
Na początku lat 40. niemieckie władze kolejowe i wojskowe dostrzegły ograniczenia w eksploatacji nowoczesnych, ale skomplikowanych i kosztownych parowozów, takich jak BR 50. W wyniku doświadczeń z kampanii wojennych (m.in. w Polsce i ZSRR), gdzie tabor narażony był na intensywne zużycie, braki paliwa i zaplecza technicznego, postanowiono opracować nową, uproszczoną lokomotywę.

Projekt miał spełniać wymagania frontowe:
* szybka i tania produkcja,
* prostota konstrukcji,
* łatwość napraw w terenie,
* odporność na mróz i błoto,
* możliwość jazdy na torach o gorszej jakości.

Zlecenie przygotowania konstrukcji otrzymał zespół inżyniera Richarda Wagnera z DRB, który wcześniej odpowiadał za BR 44 i BR 50.

=== Powstanie serii BR 52 ===
W 1942 roku powstał projekt nowego typu Kriegslokomotive – oznaczonego jako BR 52. Zastosowano układ osi 1′E (2-10-0), dwa cylindry zewnętrzne, dużą powierzchnię parowania i ciśnienie 16 bar. Równocześnie uproszczono wszystkie możliwe elementy:
* zamiast mosiądzu i brązu – stal,
* zamiast nitowania – spawanie,
* rezygnacja z wielu zaworów pomocniczych,
* uproszczone smarowanie,
* minimalne wyposażenie kabiny.

Wszystko podporządkowano masowości produkcji i łatwości montażu. Dzięki temu czas produkcji jednej jednostki skrócono do kilkunastu dni.

=== Produkcja masowa ===
Produkcję BR 52 uruchomiono w kilkudziesięciu zakładach w Niemczech i krajach okupowanych:
* Henschel (Kassel),
* Borsig (Berlin),
* Schichau (Elbląg),
* Maschinenbau Kiel,
* Floridsdorf (Austria),
* Wiener Neustadt,
* zakłady rumuńskie i węgierskie.

W latach 1942–1945 wyprodukowano 6305 lokomotyw typu BR 52 oraz kilkaset lokomotyw pochodnych (BR 52 ÜK, BR 52 Kondenstender, BR 52 z systemem oparów i inne). Lokomotywy otrzymały różne numery i oznaczenia, często montowano je z części różnych fabryk.

Część parowozów powstawała także przy udziale robotników przymusowych i jeńców wojennych.

== Konstrukcja ==
=== Ogólna budowa ===
BR 52 to parowóz towarowy o układzie osi 1′E (pięć osi napędnych), bez osi tocznej z tyłu. Cylindry pary rozmieszczone są zewnętrznie, a napęd przekazywany jest na trzecią oś napędową. Kocioł osiąga ciśnienie 16 bar i umożliwia rozwinięcie mocy ok. 1600 KM.

Układ biegowy został zaprojektowany z myślą o najniższych możliwych kosztach, ale jednocześnie umożliwiał prowadzenie składów towarowych o masie przekraczającej 1000 ton.

Zastosowano tender typu ''Wannentender'' (tender wannowy), który dzięki kształtowi był łatwiejszy do spawania i miał dużą pojemność.

=== Uproszczenia konstrukcyjne ===
Projekt BR 52 zakładał tzw. „produkcję totalną”:
* rezygnacja z ozdobników i osłon,
* spawane elementy kotła,
* skrócone tłoki,
* rezygnacja z zaworów przeciwwybuchowych,
* ograniczona izolacja cieplna,
* brak systemów grzewczych w kabinie.

Mimo tych uproszczeń, lokomotywy te wykazywały się dużą trwałością i funkcjonalnością. Umożliwiały pracę nawet przy temperaturach poniżej –40°C i na zdegradowanych szlakach wschodniego frontu.

=== Dane techniczne ===
* Układ osi: 1′E (2-10-0),
* Długość całkowita: 22,975 m,
* Średnica kół napędnych: 1400 mm,
* Średnica cylindrów: 600 mm,
* Skok tłoka: 660 mm,
* Ciśnienie w kotle: 16 atm,
* Powierzchnia ogrzewalna: 177 m²,
* Prędkość maksymalna: 80 km/h,
* Masa własna: ok. 84 t,
* Masa z tendrem: ok. 143 t,
* Zużycie węgla: ~15 kg/km,
* Zużycie wody: ~35 l/km.

== Eksploatacja ==
=== Służba w czasie wojny ===
Parowozy BR 52 pracowały na wszystkich frontach i we wszystkich krajach pod kontrolą III Rzeszy. Używano ich do:
* transportu wojskowego,
* przewozów surowców,
* wywózek z terenów okupowanych,
* ewakuacji fabryk,
* często także do celów deportacyjnych (obozy koncentracyjne).

Lokomotywy kursowały na liniach kolejowych w Polsce, ZSRR, Rumunii, Norwegii, Francji, Grecji, Jugosławii i wielu innych krajach.

=== Po wojnie ===
Po 1945 roku BR 52 pozostały na terenach kilkunastu państw. Część z nich wróciła do Niemiec, ale większość została zatrzymana przez kolej narodowe:
* Polska – ok. 1200 sztuk jako Ty2 (i Ty42),
* ZSRR – kilkaset sztuk jako seria TE,
* Rumunia – seria 150,
* Czechosłowacja – jako 555.0,
* Węgry – seria 520,
* Austria – ÖBB serii 152,
* Jugosławia – JDŽ serii 33.

Nawet w latach 70. i 80. wiele tych lokomotyw pozostawało w czynnej służbie – szczególnie w krajach bloku wschodniego. Przystosowywano je do lokalnych warunków (np. montaż hamulców Westinghouse’a, zmiana tendrów).

W Niemczech Wschodnich (DR) część BR 52 przeszła modernizację i otrzymała oznaczenie BR 52.80 (z kotłem spawanym i nowym systemem parowania).

=== Zachowane egzemplarze ===
Do dzisiaj przetrwało ponad 100 egzemplarzy BR 52 w różnych muzeach, skansenach i prywatnych kolekcjach. W Niemczech, Austrii i Polsce niektóre są nadal sprawne i wykorzystywane w przejazdach historycznych.

Najbardziej znane egzemplarze:
* BR 52 4867 – czynna lokomotywa w Niemczech,
* BR 52 8131 – parowóz muzealny w Berlinie,
* BR 52 8001 – pierwszy egzemplarz z serii (muzeum),
* Ty2-911 – wersja polska w Jaworzynie Śląskiej (czynna),
* JDŽ 33-087 – Serbia, Belgrad,
* ČSD 555.0308 – Czechy (Nymburk).

== Warianty i odmiany ==
* '''BR 52 ÜK''' – uproszczona wersja bez izolacji kotła,
* '''BR 52 Kondenstender''' – z tendrem skraplającym,
* '''BR 52 mit Kohlenstaubfeuerung''' – opalana pyłem węglowym,
* '''BR 52.80''' – modernizowana wersja w NRD z nowym kotłem,
* '''BR 52 mit Ölfeuerung''' – zasilana olejem opałowym.

== Porównanie z BR 50 i BR 42 ==
{| class="wikitable"
! Parametr !! BR 50 !! BR 52 !! BR 42
|-
| Lata produkcji || 1939–1943 || 1942–1945 || 1943–1945
|-
| Masa służbowa || 88 t || 84 t || 96 t
|-
| Moc || 1620 KM || 1600 KM || 1700 KM
|-
| Prędkość max || 80 km/h || 80 km/h || 90 km/h
|-
| Zużycie paliwa || średnie || niskie || wysokie
|}

BR 52 była najbardziej ekonomiczną wersją, ale BR 42 miała lepsze osiągi – była jednak droższa i mniej niezawodna.

== Ciekawostki ==
* Nazwa „Kriegslokomotive” odnosi się do ich wojennego przeznaczenia.
* BR 52 były znane z głośnej pracy i charakterystycznego dźwięku pompy inżektorowej.
* Używano ich w scenach filmowych – m.in. w filmie „Lista Schindlera”.
* W niektórych krajach zachowały się do dziś w ruchu czynnym.
* Lokomotywy BR 52 były eksploatowane także w Egipcie i Syrii.

== Zobacz też ==
* [[Ty2]]
* [[BR 50]]
* [[BR 42]]
* [[Parowozy Kriegslokomotive]]
* [[Deutsche Reichsbahn]]
* [[Parowozy w Polsce po 1945]]

== Przypisy ==
<references/>

== Bibliografia ==
* Durrant, A.E.: „The Steam Locomotives of Eastern Europe”, Ian Allan Ltd., 1990.
* Kalla-Bishop, P.M.: „Steam Locomotives of Germany”, David & Charles, 1971.
* Pokropiński, Bogdan: „Parowozy normalnotorowe produkcji niemieckiej”, WKiŁ, Warszawa 2003.
* Terczyński, Paweł: „Atlas parowozów wojennych”, Poznań 2001.
* Archiwa DRB i DR, 1942–1985.