Koleje przemysłowe w Polsce
Uwaga! Ten artykuł został stworzony przy pomocy SI
Koleje przemysłowe w Polsce – sieć kolei wąskotorowych i normalnotorowych wykorzystywanych przez zakłady przemysłowe do transportu surowców, produktów oraz odpadów. Stanowiły istotny element infrastruktury przemysłowej od XIX wieku aż po schyłek XX wieku, a w niektórych przypadkach funkcjonują do dziś.
Historia[edytuj]
Początki (XIX wiek)[edytuj]
Rozwój kolei przemysłowych w Polsce rozpoczął się w XIX wieku, głównie na terenach zaboru pruskiego i rosyjskiego. Pierwsze linie powstawały w kopalniach węgla, rud metali oraz w zakładach chemicznych. Koleje te miały na celu usprawnienie transportu wewnętrznego i połączenie zakładów z siecią kolei państwowych.
Okres międzywojenny[edytuj]
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, Polska odziedziczyła zróżnicowaną infrastrukturę kolejową. W okresie międzywojennym nastąpiła intensyfikacja budowy kolei przemysłowych, szczególnie w Centralnym Okręgu Przemysłowym. W tym czasie popularne były koleje wąskotorowe o rozstawie 600 mm i 750 mm.
PRL (1945–1989)[edytuj]
W okresie PRL-u kolej przemysłowa przeżywała swój rozkwit. Państwowe zakłady przemysłowe, takie jak huty, cukrownie, cementownie i kopalnie, posiadały rozbudowane sieci torów, bocznic i zakładów naprawczych. Koleje przemysłowe były często zasilane trakcją parową, a później spalinową i elektryczną.
Transformacja i upadek (po 1989)[edytuj]
Po 1989 roku, wraz z restrukturyzacją przemysłu i prywatyzacją zakładów, wiele kolei przemysłowych zostało zlikwidowanych. Zmniejszenie produkcji, zmiana technologii oraz rozwój transportu samochodowego przyczyniły się do ich marginalizacji.
Typy kolei przemysłowych[edytuj]
Koleje kopalniane[edytuj]
Najbardziej rozpowszechnione były koleje obsługujące kopalnie węgla kamiennego, brunatnego oraz rud metali. Przykładem może być kolej przemysłowa Kopalni Węgla Brunatnego Bełchatów, która obsługuje transport urobku do elektrowni.
Koleje hutnicze[edytuj]
Huty żelaza i stali, takie jak Huta Katowice, posiadały własne systemy kolejowe do transportu surówki, koksu, złomu i gotowych wyrobów. Często wykorzystywano tu trakcję elektryczną ze względu na duże obciążenia.
Koleje cukrownicze[edytuj]
W Polsce funkcjonowało kilkadziesiąt cukrowni posiadających własne koleje wąskotorowe do transportu buraków cukrowych z pól do zakładów. Przykładem może być kolej cukrowni w Tucznie czy w Nakle nad Notecią.
Koleje cementowni[edytuj]
Cementownie, takie jak Cementownia "Warta" czy "Odra", wykorzystywały kolej do transportu wapienia, klinkieru i cementu. Często były to linie normalnotorowe z bocznicami do stacji PKP.
Koleje leśne[edytuj]
W rejonach Mazur, Bieszczad i Pomorza funkcjonowały koleje leśne, służące do transportu drewna. Najbardziej znana była Bieszczadzka Kolejka Leśna, która dziś funkcjonuje jako atrakcja turystyczna.
Tabor[edytuj]
Lokomotywy[edytuj]
W kolejnictwie przemysłowym wykorzystywano różnorodne typy lokomotyw:
- Parowe – np. seria Px48, używana w cukrowniach i kopalniach.
- Spalinowe – np. Lxd2, Ls60, SM42.
- Elektryczne – np. EL2, EL3 w hutach i kopalniach.
Wagony[edytuj]
Wagony były dostosowane do specyfiki transportowanego ładunku:
- Platformy do transportu złomu i rur.
- Wagoniki do przewozu urobku w kopalniach.
- Cysterny do przewozu chemikaliów.
- Wagony samowyładowcze do transportu węgla i kruszywa.
Infrastruktura[edytuj]
Koleje przemysłowe posiadały własne:
- Bocznice kolejowe.
- Warsztaty naprawcze.
- Lokomotywownie.
- Systemy sygnalizacji i sterowania ruchem.
Znaczenie gospodarcze[edytuj]
Koleje przemysłowe były kluczowe dla funkcjonowania zakładów produkcyjnych. Umożliwiały szybki i tani transport dużych ilości surowców i produktów. Ich obecność wpływała na lokalny rozwój gospodarczy, zatrudnienie i urbanizację.
Przykładowe zakłady z kolejami przemysłowymi[edytuj]
| Zakład | Typ kolei | Rozstaw toru | Status |
|---|---|---|---|
| Kopalnia Węgla Brunatnego Bełchatów | Kopalniana | 1435 mm | Czynna |
| Huta Katowice | Hutnicza | 1435 mm | Czynna |
| Cukrownia Tuczno | Cukrownicza | 750 mm | Zlikwidowana |
| Cementownia "Warta" | Cementowa | 1435 mm | Czynna |
| Bieszczadzka Kolejka Leśna | Leśna | 750 mm | Turystyczna |
Dziedzictwo i ochrona[edytuj]
Wiele kolei przemysłowych zostało zlikwidowanych, jednak część z nich przekształcono w kolejki turystyczne lub muzea techniki. Przykłady:
- Muzeum Kolei Wąskotorowej w Sochaczewie.
- Zabytkowa kolejka w Rudach Raciborskich.
- Skansen kolejnictwa w Jaworzynie Śląskiej.
Zobacz też[edytuj]
Bibliografia[edytuj]
- Janusz Fydrych, Koleje przemysłowe w Polsce, Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, Warszawa 2002.
- Andrzej Mężyński, Koleje wąskotorowe cukrowni polskich, Towarzystwo Przyjaciół Kolei, 1998.
- Archiwalne materiały PKP i zakładów przemysłowych.
Uwaga! Ten artykuł został stworzony przy pomocy SI