Kolej w Polsce

Kolej w Polsce – system transportu szynowego działający od XIX wieku, mający ogromny wpływ na rozwój gospodarczego i społecznego kraju. Obejmuje sieć infrastruktury, tabor, przewoźników pasażerskich i towarowych, regulacje prawne oraz znaczenie w skali europejskiej.

Historia

Pionierzy – początki (19 w.)

Pierwsze linie na terenach zaborów:

1842 – otwarcie kolei Warszawsko-Wiedeńskiej (Warszawa–Grodzisk Mazowiecki–Łowicz–Łódź–Piotrków–Częstochowa–Kraków) – powstaje PKP‑precedens.
1847 – Kolej Górnośląska (Wrocław–Katowice–Olkusz).
Kolej Warszawsko-Petersburska i inne powstają w kolejnych dekadach budując szkielet sieci.

Powstają pierwsze fabryki lokomotyw (np. Lilpop, Rau i Loewenstein, Cegielski), powstaje regionalny rozwój miast kolejowych.

II Rzeczpospolita (1918–1939)

Po odzyskaniu niepodległości: konsolidacja rozproszonych systemów pod PKP (Polskie Koleje Państwowe, powstałe formalnie w 1919 r.). W latach 20.–30. trwały intensywne inwestycje w trakcyjną elektryfikację (Warszawa–Otwock) oraz zakup nowoczesnych lokomotyw (seria Pt31, Pm36 „Piękna Helena”).

II wojna światowa (1939–1945)

Niemcy i ZSRR przejmują polskie linie. Wprowadzenie lokomotyw Kriegslokomotive (BR 52 – późniejsze Ty2), wymuszone adaptacje sieci i zasoby taborowe. Kolej wykorzystywana do celów wojennych, deportacji oraz ewakuacji.

Okres powojenny i centralizacja (1945–1989)

PKP jak feniks odbudowuje sieć – ogromne zniszczenia. Wznowiono elektryfikację (Warszawa–Gdynia, Wrocław–Zielona Góra). Import lokomotyw: Ty2, Ty51, Pt47, spalinówki SM42, EU05, ET22.

W PRL zaistniały somą, co wpłynęło na opóźnienia modernizacyjne. W latach 70. popularne modernizacje spalinowe – SU45, ST44.

Transformacja i konsolidacja (1989–2020)

Restrukturyzacja: powstaje PKP S.A., podział na spółki: PKP Intercity, PKP Cargo, PKP PLK. Rozpoczęcie programów modernizacyjnych: Pendolino (EIC), Newag, Stadler, modernizacja wagonów i lokomotyw.

Dołączenie do UE: inwestycje w sieć TEN-T, elektryfikacja, unifikacja z EU. Wprowadzenie PKP Intercity, przewoźnicy regionalni, liberalizacja rynku.

Współczesność (2020+)

Modernizacja linii dużych prędkości (E65, CMK), rozwój transportu regionalnego (Newag Elf, Impuls), przesył towarów przez koleje szerokotorowe na wschód (Brześć). Nowe projektowanie: terminale intermodalne, ekologia (elektryfikacja, biodiesel), cyfryzacja (CBTC, ETCS).

Infrastruktura

Sieć kolejowa

Polskie linie mają rozstaw 1435 mm – standard europejski. Na wschodzie – kompatybilność szerokotorowa UZ 1520 mm.
Długość: ok. 18 900 km czynnych linii, w tym ok. 1/3 zelektryfikowanych.
Główne linie: CMK (E20 Warsaw–Katowice–CZ), E65 (Gdynia–Warszawa), E30 (Berlin–Warszawa–Kijów).

Elektryfikacja

Rozpoczęta w latach 30., pauza wojenne, intensywna w latach 60.–80., potem radziej. Obecnie trwa intensywna modernizacja sieci, m.in. na północy i wschodzie oraz linie dużych prędkości.

Terminale i towar

Kluczowe towarowe terminale:

Małaszewicze – szeroki ruch towarowy jaważny dla Azji,
Śląsk (Katowice, Gliwice), Trójmiasto (Gdynia, Gdańsk), Łódź, Poznań.

Transport intermodalny rozwija się dynamicznie.

Centra i stacje przesiadkowe

Warszawa Centralna – główny węzeł,
Śródmieście Warszawa, Poznań Główny, Wrocław Główny, Kraków Główny – rewitalizowane.

Modernizacje węzłów, peronów, dostępności.

Automatyka i bezpieczeństwo

Wdrażanie systemów ETCS, CBTC, SCADA. Modernizacja sieci sygnalizacji i urządzeń SRK.

Tabor =

Lokomotywy parowe

Historia: od ukraińskich TKt48, Tx26 po narzucone Ty2, Ty51. Obecnie tylko skanseny i imprezy retro.

Lokomotywy spalinowe

Serie:

SU45, SU46 – polskie,
ST44 (polska wersja TEM2) – ciężki towarowy,
SM42 – manewrowy klasyk.

Modernizacja i zastępowanie nowych EU/ED (Newag, Pesa). Ekologiczne prototypy.

Lokomotywy elektryczne

EU07 – klasyka,
EP09 – nowe od podstaw,
EU44 „Husarz”, EP07P – PKP Intercity,
Elektryczne zespoły trakcyjne: ED72, ED78, EN76, Bombardier, Pesa Elf, Newag Impuls.

Pociągi dużych prędkości

PKP Intercity eksploatuje Pendolino ETR 610 (200 km/h). Kolejne zamówione – Newag „Speedrunner”.

Pociągi regionalne

Nowoczesne zebrane mniej: Pesa Elf, Newag Impuls, Stadler FLIRT, Dart, regio EIC.

Przewoźnicy i organizacja rynku =

PKP Group

PKP Intercity – ED250 (Pendolino), EP09, EU44 – duże dystanse.
PKP Cargo – największy polski przewoźnik towarowy.
PKP PLK – zarządza siecią i infrastrukturą.

Przewoźnicy regionalni

Koleje Mazowieckie, Śląskie, Dolnośląskie, Małopolskie, Warmiińsko-Mazurskie – publiczni operatorzy.
Przewozy aglomeracyjne: ŁKA, SKM Trójmiasto, MPK.

Prywatni przewoźnicy

Koleje Dolnośląskie, Koleje Wielkopolskie, Arriva, Leo Express (?) – rozwój liberalizacji.

Regulacja i nadzór

Urząd Transportu Kolejowego (UTK) – licencje, bezpieczeństwo. PKP PLK współfinansuje się z budżetu UE i budżetu państwa.

Rola gospodarcza i społeczna =

Kolej łączy regiony, umożliwia transport towarów (rolnictwo, przemysł).
Zrównoważony transport: przeciwdziałanie emisji CO₂, urbanistyka.
Transport masowy: pociągi aglomeracyjne, bezpieczeństwo, przejazdy służbowe.

Wyzwania i perspektywy =

Wydłużanie linii dużych prędkości, np. Gdynia–Warszawa.
Wymiana taboru spalinowego na elektryczny i hybrydowy.
Finansowanie modernizacji infrastruktury, opóźnienia.
Integracja europejska: interoperacyjność, Korytarze transportowe TEN-T.
Ekologia: elektryfikacja, OZE.

Ciekawostki =

Najdłuższy tunel: Tunel pod Świną (kiedy powstanie).
Odnowiona stacja w Gdyni (Peron 1 ma 720 m długości).
Koleje szerokotorowe w Terespolu.
Rekordy prędkości: ETR 610 – 293 km/h.
Parowy powrót: Wolsztyn – jeden z ostatnich działających depotorów lokomotyw parowych w Europie.

Zobacz też

Historia kolei w Polsce
PKP Intercity
PKP Cargo
Newag
Pesa
Pendolino
Korytarze transportowe TEN‑T
Deutsche Bahn (przy wymianie doświadczeń)

Bibliografia

Sikora, Ryszard: „Historia kolei na ziemiach polskich 1808–1945”, WKiŁ, Warszawa 2008.
Miazga, Piotr: „Transport kolejowy w Polsce po 1989”, CeDeWu, 2017.
PKP PLK – raporty inwestycyjne, 2021–2024.
Raporty UTK, GUS.
„Koleje i Magazyn” – miesięcznik branżowy.

Przypisy